Bazylika Świętego Krzyża jest jednym z najcenniejszych kościołów Warszawy. Był świadkiem wielu wydarzeń historycznych, a odwiedzali go nawet monarchowie. Na jednym ze swoich obrazów uwiecznił go Canaletto, a ostatnim życzeniem Chopina było pochowanie jego serca w murach kościoła.
Pierwsza wzmianka o kaplicy w tym miejscu pochodzi z 1510. W 1525 Marta Moller, wdowa po rajcy warszawskim ufundowała tu mały, drewniany kościół należący do kolegiaty Św. Jana. W późniejszych latach przy kościele zbudowano szpital, którego fundatorką była Anna Wolfowa. Burmistrz Warszawy, Paweł Zembrzuski ufundował tu budowę dwóch kaplic i przeznaczył środki na przebudowę kościoła. Niestety w wyniku najazdu szwedzkiego, budowla została doszczętnie zniszczona.
Budowa kościoła
Budowa obecnej świątyni rozpoczęła się w 1682. W latach 1726-1754 prowadzono prace przy dwóch wieżach zwieńczonych późnorokokowymi hełmami, których projektantem był Józef Fontana. W 1756 ostatecznie ukończono prace przy fasadzie autorstwa Jakuba Fontany. Elewacje zdobią figury autorstwa Jana Jerzego Plerscha, późniejszego nadwornego rzeźbiarza króla Stanisława Augusta.
Z kościołem związanych jest szereg ważnych wydarzeń. Tutaj król Jan III Sobieski modlił się tu przed wyprawą na Wiedeń. Ochrzczono tu Kazimierza Pułaskiego, bohatera walk o niepodległość USA. 3 maja 1792 miały tu miejsce uroczystości z okazji pierwszej rocznicy uchwalenia Konstytucji, w których udział wziął król Stanisław August. W 1880 sprowadzono tu z Paryża serce Fryderyka Chopina.
Pogrom warszawski
W kościele miało też miejsce wydarzenie będące bezpośrednią przyczyną pogromu żydowskiego. Doszło do niego z powodu plotki, jakoby fałszywy alarm o pożarze w kościele wykrzyczał żydowski kieszonkowiec, by odwrócić od siebie uwagę tłumu. Ludzie uciekając w panice stratowali na śmierć 20 osób. Nie ma jednak pewności kto i czemu krzyknął w kościele „Gore!”. Przez prasę przewinęła się lawina krytykujących pogrom artykułów pisanych przez autorytety świata kultury i sztuki. W wyniku tych zdarzeń śmierć poniosły 2 osoby, 24 zostało rannych, 10 tysięcy Żydów poniosło ogromne straty materialne, z czego 948 rodzin utraciło całe majątki. W ciągu kilku miesięcy około tysiąca Żydów wyemigrowało z Warszawy do USA.
Zniszczenie i odbudowa
W czasie II wojny światowej Niemcy wysadzili kościół w powietrze. Niemcy wywieźli figurę Chrystusa sprzed kościoła w celu jej przetopienia, jednak w końcu porzucili ją w rowie w Hajdukach Nyskich, razem z figurą Mikołaja Kopernika. Tam rozpoznali je polscy żołnierze, a obydwa pomniki zostały odrestaurowane i powróciły na swoje miejsca.
Świątynię odbudowano w latach 1945-1953. Kilka lat temu budynek przeszedł remont, w wyniku którego zrekonstruowano wiele utraconych w czasie wojny elementów wystroju wnętrz. Co roku 17 października, w rocznicę śmierci Fryderyka Chopina wykonywane jest tu Requiem Mozarta.
Serce Chopina
W 2017 odbyło się tu tajemne spotkanie grupy naukowców, do których dołączył minister kultury Bogdan Zdrojewski. Po raz pierwszy obejrzano serce Chopina, które jego siostra Ludwika przywiozła z Francji do Warszawy w szklanym słoiku wypełnionym koniakiem. Serce było na tyle dobrze zachowane, że można było określić, że Fryderyk Chopin umarł prawdopodobnie na gruźlicze zapalenie osierdzia. Słoik uzupełniono płynem konserwującym oraz opatrzono kartką z napisem zalecającym ponowne sprawdzenie za 50 lat.
Źródło:
Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym przez Juliana Bartoszewicza, wizerunki kościołów i celniejsze w nich nagrobki rytował na drzewie Michał Starkman, Warszawa 1855.