Zespół Pałacowo-Parkowy Natolin

Zespół Pałacowo-Parkowy NatolinZespół Pałacowo-Parkowy Natolin to największe założenie tego typu w Warszawie, a mimo to nadal jest nieznany. Jego historia sięga czasów Jana III Sobieskiego, który hodował tu bażanty. Powstały w kolejnym wieku zespół należy do najcenniejszych zabytków Oświecenia i okresu kształtowania się romantycznych nurtów w polskim ogrodnictwie.

Park znajduje się na skarpie warszawskiej pomiędzy Wilanowem, a Ursynowem. Ziemie te zakupił Jan III Sobieski, w celu stworzenia tu zwierzyńca i hodowli bażantów. To dlatego miejsce to nazywano wówczas Bażantarnią.

Początki dzisiejszego założenia

Zespół Pałacowo-Parkowy Natolin
Park dolny z pałacykiem, Wincenty Kasprzycki, XIX w.

Znane nam dziś budowle powstały z inicjatywy dziedzica Wilanowa, Augusta Czartoryskiego. Do projektu pałacu zatrudnił Szymona Bogumiła Zuga, który w latach 1780-1783 nadał budowli formy klasycystyczne. Zbudowany został na planie prostokąta z dwoma wydatnymi ryzalitami od frontu i tzw. Salonem Otwartym od strony skarpy. Salon sięgał pierwszego piętra i nakryty został kopułą wspartą na sześciu kolumnach jońskich. Autorem dekoracji malarskich wnętrz był Vincenzo Brenna, zaproszony specjalnie w tym celu z Rzymu.

Posiadłość odziedziczyła Elżbieta Lubomirska, a następnie jej córka Aleksandra z mężem hr. Stanisławem Kostką Potockim. Kolejnymi dziedzicami był Aleksander Stanisław Potocki z żoną Anną z Tyszkiewiczów. Ci ostatni przemianowali Bażantarnię na Natolin, na cześć ich córki Natalii.

XIX wiek i kolejne rozbudowy

Zespół Pałacowo-Parkowy Natolin
Holendernia, Wincenty Kasprzycki, 1835

W późniejszych latach powstała piętrowa, klasycystyczna oficyna oraz wozownia ze stajnią, według projektów wybitnego architekta, Chrystiana Piotra Aignera. Wkrótce powstał też murowany taras na skraju skarpy. Aigner współuczestniczył w pracach nad gotycko-klasycystyczną holendernią ukończoną w 1814. Prawdopodobnie był też autorem domów dla dozorców powstałych w 1823. W samym pałacu zaprojektował wnętrza parterowe, tzw amfiteatry, ale też wielki wazon na tarasie oraz kilka mniejszych na słupkach ogrodzenia od strony skarpy. Warto tu wspomnieć, że do znanych dzieła Aignera należy m.in.: fasada Kościoła Św. Anny oraz Pałacu Namiestnikowskiego (dzisiejszego Pałacu Prezydenckiego).

Dekorację malarską Brenny zastąpiono w końcu nową, sztukatorską dekoracją Wergiliusza Baumana, jednego z najlepszych sztukatorów w kraju. Prace prowadzono w Salonie Otwartym, Bawialnym, Gabinecie Mozaikowym i Sali Jadalnej. W oparciu o rysunki Aignera, Bauman stworzył jedno z najpiękniejszych wnętrz tego okresu w kraju, które reprezentowało styl dojrzałego klasycyzmu.

Zespół Pałacowo-Parkowy Natolin
Sarkofag Natalii z Potockich Sanguszkowej

W 1820 Aleksander Potocki rozwiódł się z Anną z Tyszkiewiczów. Z jego inicjatywy, Ludwik Kaufmann wykonał pomnik-sarkofag zmarłej w 1830 roku Natalii Potockiej, który zaprojektował Henryk Marconi (projektant m.in. Hotelu Europejskiego). Na pierwszym piętrze pałacu urządzono tzw. Pokoje Etruskie, powstałe w miejscu dawnego apartamentu mieszkalnego Anny Potockiej. Ich projekt przypisywany jest Franciszkowi Marii Lanciemu. W parku wzniesiono wówczas świątynię dorycką, most mauretański, akwedukt rzymski oraz bramę mauretańsko – gotycką projektu Henryka Marconiego.

Czasy upadku posiadłości

Po śmierci Aleksandra Potockiego w 1892, obiekt aż do zakończenia II wojny światowej należał do rodziny Branickich (podobnie jak Pałac w Wilanowie). Nowi właściciele jednak nie zarządzali odpowiednio posiadłością, ponieważ pałac i park użytkowane były głównie jako miejsce czasowego zakwaterowania krewnych. Popadające w ruinę obiekty zamiast ratować, rozbierano i usuwano. W ten sposób w 2 połowie XIX w. zniknął wystrój rzeźbiarski z pomnika Natalii Sanguszkowej oraz z attyki pałacu. Rozebrano także kilka innych budowli, takich jak altanę chińską i kapliczkę gotycką.

W 1916 Braniccy wydzierżawili posiadłość na 20 lat Helenie z Radziwiłłów Potockiej. To dzięki jej decyzji w połowie lat 20-tych rozebrano zrujnowaną holendernię, znacznie zubożając romantyczne założenie Natolina.

Pałac i park został zdewastowany i rozgrabiony przez hitlerowców w czasie powstania warszawskiego. Prawie całkowitemu zniszczeniu uległa boazeria Pokoju Etruskiego i część boazerii kominkowej w Gabinecie Mozaikowym, którą połamano i spalono. Poważnie zdewastowane zostały marmurowe kominki z ich wystrojem rzeźbiarskim i wieńczącymi je zwierciadłami. Pomnik Natalii Sanguszkowej służył za cel strzelającym do niego niemieckim żołnierzom. Podobny los spotkał rzeźbę Junony w Salonie Otwartym. Zniszczono też znaczną część historycznego starodrzewia.

Lata powojenne

Po wojnie upaństwowiono obiekt i oddano Muzeum Narodowemu, które pałac odrestaurowało. W trakcie prac prowadzonych przez Stanisława Lorentza i Jana Zachwatowicza, zlikwidowano skutki zniszczeń wojennych. W Salonie Otwartym odsłonięto i zakonserwowano ukryty pod warstwą farby plafon autorstwa Vincenzo Brenny. Zamieszkiwał tu pierwszy przywódca Polski Ludowej Bolesław Bierut. Potem mieścił się tu Urząd Rady Ministrów, dlatego przebywali tu m.in. Józef Cyrankiewicz i Wojciech Jaruzelski.

W późniejszych latach pałac i okoliczne budynki zaczęły ponownie niszczeć z powodu braku opieki konserwatorskiej. Od 1993 roku znajduje się tu Kolegium Europejskie – filia College of Europe w Brugii. Dzięki temu uchroniono obiekty wchodzące w skład założenia przed degradacją.

W skład zespołu wchodzi również Las Natoliński, będący rezerwatem przyrody. Na jego terenie znajduje się 120 skatalogowanych pomników przyrody. W 1993 powołano Fundację Centrum Europejskie Natolin. W marcu 1994 pomiędzy Urzędem Rady Ministrów i Fundacją CEN zawarto umowę w sprawie przekazania fundacji w administrowanie nieruchomości pod nazwą „Zespół Pałacowo-Parkowy Natolin”. Umowa zawarta na okres 20 lat zobowiązuje Fundację CEN do stałej opieki nad powierzonym jej majątkiem narodowym.

Nadal słabo znany warszawiakom park udostępniono dopiero w 2006, jednak w ograniczonym zakresie. Nie jest to park, do którego można wejść jak do Łazienek Królewskich, co dla mnie jest kompletnie niezrozumiałe. Fundacja organizuje jednak bezpłatne zwiedzanie terenu z przewodnikiem, na które można się rejestrować na stronie zwiedzajnatolin.pl.

Źródło:

Stanisław Lorenz: Natolin.Warszawa: PWN, 1970.

Jaroszewski Tadeusz S.: Księga Pałaców Warszawy, Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1985, s. 118-119. ISBN 83-223-2047-7. Lorentz Stanisław: Natolin: Warszawa: PWN, 1970.

Zdjęcia pochodzą ze strony www.natolin.edu.pl

Zespół Pałacowo-Parkowy NatolinZespół Pałacowo-Parkowy Natolin